گفتار استاد:

«حمزة بن عبد العزیز دیلمی» ، معروف به ‏«سلار دیلمی‏» ، در حدود 448 تا 463 (هجری قمری) درگذشته است. شاگرد شیخ مفید و سید مرتضی، وخود اهل ایران است و در«خسرو شاه‏» تبریز درگذشته است. کتاب معروف او در فقه ، به نام‏ «مراسم‏» است

سلار هر چند هم طبقه شیخ طوسی است ، نه از شاگردان او ، در عین حال محقق‏حلی در مقدمه کتاب المعتبر از او و ابو الصلاح حلبی به عنوان ‏«اتباع الثلاثه‏» نام ‏می‏برد ، یعنی او را از پیروان می‏شمارد که علی الظاهر مقصود این است این سه‏ نفر تابع و پیروان سه نفر دیگر، شیخ مفید ، سید مرتضی و شیخ طوسی‏ بوده ‏اند.» (1)

زندگی او

شیخ حمزة بن عبد العزیز ابویعلی دیلمی ، فقیه ، ثقه ، شخصیت جلیل القدر ویکی از اعیان طائفه ، معروف به ‏«سلار» می‏باشد. او پیشتاز در فقه ، ادب و علوم و معارف اسلامی بوده است. او بر شیخ مفید و بر سید مرتضی علم الهدی قرائت نموده ‏است.

ولادت او همانند دیگر معاریف و مفاخر مکتب اسلام درست روشن ومشخص نیست، ولی نام او حمزة بن عبد العزیز دیلمی طبرستانی،کنیه‏اش ابویعلی‏ ملقب به سلار، فقیهی است ‏بزرگوار و شیخی است جلیل القدر و عظیم الشان که ازمفاخر و اعیان فقهای امامیه می‏باشد. سلار معرب‏«سالار» می‏باشد که به معنای امیر و رئیس کل می‏باشد. ولادتش در مازندران صورت گرفته است. او به قصد تکمیل ‏تحصیلات اسلامی خویش به مرکز حوزه علمیه آن روز که بغداد و اخیرا نجف بوده‏است ، مهاجرت کرده است.

گفتار صاحب ریحانه:

مرحوم مدرس می‏گوید:

«او یکی از اعاظم علمای متقدمین اثنی عشریه است که در علم و ادب مقدم بوده ‏و فتاوی و اقوال او در کتب فقهیه مذکور می‏باشد. وی از شاگردان شیخ مفید و علم‏الهدی و از مشایخ روایتی شیخ ابو علی طوسی(پسر شیخ طوسی) است و گاهی به‏سمت نیابت از سید مرتضی در بغداد درس می‏گفته است و در اثر فقاهت و جلالت‏ مراتب علمیه از طرف سید به منصب حکومت‏ شرعیه و فصل خصومات و مرافعات ‏دینیه در بلاد حلب منصوب شده است. » (2)

تالیفات او

او تالیفات متعددی در زمینه فقه و اصول فقه و کلام دارد که چند نمونه از آنها ذکر می‏شود:

1)     الابواب و الفصول(در فقه)

2)     التذکرة فی حقیقة الجوهر(کلام)

3)     التقریب (اصول فقه)

4)     الرد علی ابی الحسن البصری فی نقض الشافی.

هنگامی که ابو حسن بصری‏کتابی در نقض الشافی سید مرتضی نوشت ، سید مرتضی به سلار دستور داد که نقض‏آن را بنویسد ، پس کتاب او «نقض نقض الشافی‏» شناخته شد و تفصیل آن به این ترتیب‏می‏باشد:

قاضی عبد الجبار معتزلی کتابی در نقض مذهب شیعه تالیف نموده و نام آن را «المغنی الکافی‏» نهاد.

 سید مرتضی کتاب الشافی فی نقض الکافی را در رد آن تالیف‏ نمود و ابو الحسن بصری کتابی در نقض کتاب شافی سید مرتضی نوشت ، سلار هم در رد نوشته ابو الحسن بصری ، به امر سید مرتضی کتاب فوق را تالیف نمود.

5)     المراسم العلویه و الاحکام النبویه در فقه که با ده کتاب دیگر به نام جوامع‏ الفقه در ایران به چاپ رسیده و اخیرا توسط انتشارات آقای علی اصغر مروارید تجدید طبع شده است.

6)      المقنع فی المذهب(کلام)

در رجال نجاشی نام او را به هنگام دفن استاد خویش سید مرتضی علم الهدی‏ جزء تشییع کنندگان در کنار ابویعلی جعفری داماد مفید می‏بینیم ، جائی که می‏گوید:

«پس از فوت سید مرتضی من مباشر غسل او بودم و با من ابو یعلی محمد بن الحسن‏الجعفری و سلار بن عبد العزیز... همراه بود.» (3)

شاگردان او

از شاگردان او «ابی جنی‏» ادیب و نحوی معروف است. گویند او به ملاقات سلاررسیده و بحثی از ادبیات را پیش او خوانده است و آن هنگامی بوده است که سلار در اثرضعف و پیری نمی‏توانسته است زیاد صحبت کند. او شرح مطلب را روی تخته‏ای‏می‏نوشت و او از روی تخته یاد می‏گرفت.

و از دیگر شاگردان او ، فاضل نحوی است که در سال 448 از دنیا رخت‏ بربسته ‏است.

وفات او:

او به سال 448 یا463 ه.ق و در خسروشاه(خسروشهر) آذربایجان ، در چندفرسخی تبریز به رحمت ایزدی پیوست و در همانجا مدفون گردید و اکنون به زبان‏محلی به ‏«شیخ سالار» معروف است. (4)

پی‏نوشتها:

1)     آشنایی با علوم اسلامی،ص 298.

2)     ریحانة الادب،ج‏3،ص 50.

3)     رجال نجاشی،ص 270،کد معرفی 708- روضات الجنات،ج 2،ص 372.

4)      روضات الجنات،ج 2،ص‏373- هدیة الاحباب،محدث قمی،ص 150- مستدرک الوسائل،محدث‏نوری،ص‏496.